بحر فارسبحر فارس، نام قدیم دریاهای جنوب ایران می‌باشد. ۱ - بحرفارس از دیدگاه جغرافیانویسان مسلمانجغرافیانویسان مسلمان، به پهنه گسترده‌ای از دریاهای جنوبِ ایران، بحر فارس، بحر فارسی، خلیج فارسی، دریای فارس، دریای پارس، بحر شرقی و دریای جنوبی کبیر می‌گفتند که با خلیج فارس امروزی ـ که مفهوم جغرافیایی و حدود مشخصی دارد ـ مطابقت نمی‌کند. در ۲۹۰ ابن رسته، پیش از فرنگی‌ها و برای اولین بار، آن را خلیج فارس (به مفهوم جغرافیایی کلمه پیشرفتگی پهنه آب در خشکی) [۱]
ابن رسته، کتاب الاعلاق النفیسة، ص۸۴ .
و در ۲۶۶، قدامة بن جعفر آن را بحر فارس [۲]
قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، ج۱، ص۲۳۳، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
نامیده است. و در ۲۹۰، سهراب (ابن سرابیون) آن را بحر فارس و بحر فارسی [۳]
سهراب، کتاب عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة، ص ۵۹ .
[۴]
سهراب، کتاب عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة، ص۷۸.
و در ۳۳۲ مسعودی [۵]
علی بن حسین مسعودی، کتاب التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۳۸، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
[۶]
مسعودی، کتاب التنبیه و الاشراف، ج ۱، ص ۱۲۸ ،۱۹۶۵ـ۱۹۷۹.
آن را بحر فارسی در خلیج فارس آورده است. در ۳۴۰ اصطخری [۷]
ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، ص ۲۸ ، ۱۹۶۷ .
، و در ۳۴۲ بزرگ بن شهریار رامهرمزی و در ۳۷۵ محمدبن احمد مقدسی [۸]
محمد بن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج۱، ص۱۷ - ۱۸، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
آن را بحر فارس و در ۳۵۵ مطهربن طاهر مقدسی [۹]
مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء والتاریخ، ج۴، ص۵۸، پاریس ۱۸۹۹-۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
آن را خلیج فارس و در ۳۶۷ ابن حوقل [۱۰]
ابن حوقل، کتاب صورة الارض، ج۱، ص۴۲، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۶۷.
آن را بحر فارس و در ۳۷۲ صاحب حدودالعالم [۱۱]
حدودالعالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، ج۱، ص۱۲، تهران ۱۳۴۰ ش.
آن را خلیج پارس و در ۴۲۰ ابوریحان بیرونی [۱۲]
محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۱۶۷، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
آن را دریای فارس و خلیج پارس ضبط کرده است. در کتاب مسالک الممالک ترجمه فارسی قرن پنجم/ ششم هجری دریای پارس، خلیجی از دریای محیط ذکر شده است. [۱۳]
ابراهیم بن محمد اصطخری، ترجمه فارسی قرن پنجم/ ششم هجری، ج۱، ص۱۰۹، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۸ ش.
در ۵۰۰ ابن‌بلخی آن را دریای پارس [۱۴]
ابن بلخی، فارس نامه، ج۱، ص۱۵۳، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون، لندن ۱۹۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
و در ۶۰۵ محمدبن نجیب بکران آن را بحرپارس [۱۵]
محمد بن نجیب بکران، جهان نامه، ج۱، ص۱۸، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۴۲ ش.
[۱۶]
محمد بن نجیب بکران، جهان نامه، ج۱، ص۲۰، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۴۲ ش.
و در ۶۲۵ یاقوت آن را بحر فارس، و در قرن هشتم حمدالله مستوفی از سند تا عمان را جزو بحر فارس ضبط کرده‌اند. [۱۸]
حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، ج۱، ص۱۳۶، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
ابن فقیه در قرن سوم بحر فارس را به بحر هند متصل و هر دو را یکی می‌دانست. [۱۹]
ابن فقیه، مختصر کتاب البلدان، ج۱، ص۸، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
به نوشته ابن رسته بحر فارس از دریای هند منشعب می‌شده است. [۲۰]
ابن رسته، کتاب الاعلاق النفیسة، ج۱، ص۸۴، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
اصطخری وسعت بحر فارس را تا هند [۲۱]
ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، ص ۲۸ـ ۲۹، ۱۹۶۷ .
و صاحب حدودالعالم حدود آن را تا سند [۲۲]
حدودالعالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، ج۱، ص۱۲، تهران ۱۳۴۰ ش.
می‌دانسته است. به گفته ابن بلخی دریای پارس بخشی از بحراخضر (دریای سبز) بوده است. [۲۳]
ابن بلخی، فارس نامه، ج۱، ص۱۵۳، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون، لندن ۱۹۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
ادریسی (دریای) سبز را به نام بحر فارس خوانده و آن را به بحر چین متصل دانسته است. [۲۴]
محمد بن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق، ج۱، ص۹، قاهره (بی تا).
یاقوت نیز بحرفارس را شعبه ای از دریای بزرگ هند می‌داند و به نقل از حمزه می‌نویسد: نام آن را ایرانیان زِراهِ کامْسیر (دریای کامسیر) می‌گفتند و نام محلی آن نزدیک مهروبان زراه افرنگ (دریای افرنگ) بوده است. [۲۵]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۵۰۲، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶-۱۸۷۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
این نشان می‌دهد که در قدیم، دریای جنوب ایران نام واحدی نداشت و در هر منطقه از ساحل، آن را به نامی می‌خواندند، مانند بحرمکران و بحرکرمان، برای نامیدن آب‌های ساحلی آن دو ناحیه. [۲۶]
محمد بن نجیب بکران، جهان نامه، ج۱، ص۱۸، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۴۲ ش.
در بندهش نیز تنها نام «دریا» آمده است. [۲۷]
بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ج۱، ص۷۵، ترجمه مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۹ ش.
در جزوه بازمانده از دوره ساسانیان، نام آب‌های ساحلی که جزو حیره (گاهی آب‌های ساحلی حجر یا هَجَر) شمرده می‌شد و در دوره شاپور، پسر اردشیر، و حکومت مهرزاد مرزبان بر حیره، دریاچه تازیان (ورئی تاجیکان) [۲۸]
صادق هدایت، «شهرستانهای ایران»، در نوشته های پراکنده، ج۱، ص۴۲۲، تهران (۱۳۳۱ ش).
می‌خواندند و به نوشته زند وهومن یسن احتمالاً آب‌های ساحلی بحرین را بهران (بحران) می‌گفتند. [۲۹]
زندوهومن یسن (بهمن یشت)، پانویس ۴، ج۱، ص۵۸، ترجمه صادق هدایت، تهران ۱۳۴۲ ش.
ظاهراً جغرافی‌دانان مسلمان ترکیب واژه‌ای بحرفارس را از کتاب‌های یونانی و لاتینی گرفته‌اند. بطلمیوس این دریا را پرسیکوس سینوس نوشته و در منابع لاتینی سینوس پرسیکوس آمده است که ظاهراً از نام پارس (در کتیبه داریوش در کانال سوئز) گرفته شده است. [۳۰]
محمد جواد مشکور، «نام خلیج فارس»، ج۱، ص۳۸ـ ۳۹، در خلیج فارس، ج ۱، تهران (۱۳۴۱ش).
[۳۱]
رالف نورمن شارپ، فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی، ج۱، ص۱۰۵، شیراز (تاریخ مقدمه ۱۳۴۶ ش).
در دوره اسلامی که بتدریج علم جغرافیا در میان مسلمانان پیشرفت کرد، مفهوم خلیج از لحاظ جغرافیایی روشن شد و از ۲۹۰ در نوشته ابن رسته در الاعلاق النفیسة نام خلیج فارس دیده می‌شود.۲ - پیشینۀ دریای پارس یا بحرفارسپیشینه دریای پارس یا بحرفارس، در دو دوره مشخص، رویدادهای بزرگی را شاهد بوده است: ۱) پیش از تاریخ تا وارد شدن مغرب زمینی‌ها به خلیج فارس در اواخر دوره آق قوینلوها (با آمدن آلبوکرک در ۱۵۰۶ با چهارده فروند کشتی به مشرق زمین، ۲) تقریباً از اوایل دوره صفویه و بعد از آن. در اینجا به رویدادهای دوره نخست می‌پردازیم بنابه مطالب کتیبه‌ای که از شمال جزیره بحرین به دست آمده، از هزاره دوم یا سوم پیش از میلاد، دریانوردان سومری در آن‌جا ـ که دیلمون خوانده می‌شد ـ مرکز بازرگانی پدید آورده بودند. ظاهراً پیش از آن نیز در کرانه‌های خلیج فارس دریانوردی صورت می‌گرفته است و عیلامی‌ها با جزایر نزدیکِ ساحل، مانند خارک، مراوده داشته‌اند. به نوشته گیرشمن، از سه هزار سال پیش از میلاد، جزیره خارک جزو متصرفات عیلام شمرده می‌شد و نیز کشف معبد پوسیدون رب النوع دریاها در جزیره خارک نشان می‌دهد که پای یونانی‌های قدیم یا پیروان دین آنان به آن‌جا رسیده بود، و دریانوردی در خلیج فارس از دیرباز جریان داشته است. ۳ - وضعیت بحرفارس در دوره هخامنشیاندر دوره هخامنشیان، ناوگان داریوش (متوفی ۴۸۵ یا ۴۸۶ق م)، به دریاسالاری اسکولاکس یونانی، از سند گذشت و سواحل مکران و عربستان (عمان) را بازدید کرد و وارد دریای اریتره (دریای احمر، بحرعمان و خلیج فارس) شد. [۳۲]
حسن پیرنیا، ایران باستان یا تاریخ مفصل ایران قدیم، ج ۱، ص ۶۲۹ - ۶۳۱ .
در یورش اسکندر مقدونی (۳۵۶ - ۳۲۳ ق م) به ایران، به دستور وی نارک (نِئارک)، دریاسالار وی، پس از پیاده شدن در کرانه (دریای فارس) در مصب رود آنامسیس (احتمالاً میناب) به اردوگاه اسکندر به داخل ایران رفت. او پس از بازگشت (در دریاهای پارس) به اکتشافات پرداخت ( [۳۳]
احمد مستوفی، «سفر دریائی نئارخ در سواحل عمان و خلیج فارس»، ص ۴۶ .
[۳۴]
احمد مستوفی، «سفر دریائی نئارخ در سواحل عمان و خلیج فارس»، ص ۵۲ .
[۳۵]
احمد مستوفی، «سفر دریائی نئارخ در سواحل عمان و خلیج فارس»، ص ۵۳.
.۴ - بحرفارس در دوران سلوکیاندر ۲۰۵ ق م، آنتیوخوس سوم، شاه سلوکی (۲۲۳ ـ ۱۸۷ ق م) از طریق دریا عملیات خود را بر ضد شهر گرهه که در آن‌جا قومی تاجرپیشه و توانگر به سر می‌بردند آغاز کرد. آنتیوخوس با دریافت پانصد تالان نقره، هزار تالان بخور و دویست تالان روغن مَرِّ صافی از ویران کردن شهر منصرف شد. این شهر در ناحیه بحرین شهرت داشت. در دوره سلوکیان (۳۱۲ - ۶۴ ق م)، احتمالاً اهالی آن با شهرهای سلوکی، در کنار دجله، از طریق دریا تجارت داشتند. [۳۶]
جورج فدلو حورانی، دریانوردی عرب در دریای هند در روزگار باستان و در نخستین سده های میانه، ج۱، ص۱۶، ترجمه محمد مقدم، تهران ۱۳۳۸ ش.
[۳۷]
جورج فدلو حورانی، دریانوردی عرب در دریای هند در روزگار باستان و در نخستین سده های میانه، ج۱، ص۲۱، ترجمه محمد مقدم، تهران ۱۳۳۸ ش.
به نوشته استرابون در قرن نخست پیش از میلاد، آندرستن یکی از همراهان نارک، در جزیره ایکار (احتمالاً خارک) معبد آپولو و هاتفی از آرتمیس توروپل را یافت.۵ - وضعیت بحرفارس در دوره ساسانیاندر دوره ساسانیان نیز در دریای پارس دریانوردی صورت می‌گرفت. بنابر کشفیات باستان شناسان، در جزیره خارک مقبره‌ای از تدمریان(پالمیریان) به دست آمده است که نشان می‌دهد احتمالاً جمعی از تدمریان در این جزیره زندگی می‌کرده‌اند و کاروان‌های آنان به بابل و سلوکیه و خاراکس در خوزستان و از آن‌جا به شوش رفت و آمد داشته‌اند. به نوشته طبری، در دوره ساسانیان، شاپور (اول) پس از شکست اعراب با یاران خود از دریا گذشت و به خط (مرکز ناحیه قدیم بحرین) رفت و به حجر رسید. در تهاجم اعراب نیز آنان از سوی دریا به ایران حمله کردند. به نوشته بلاذری، عثمان بن ابی العاص از دریا گذشت، به فارس رسید و به تَوَّج (توز) فرود آمد. [۳۸]
احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ج۱، ص۵۳۹، ترجمه محمد توکل، تهران ۱۳۶۷ ش.
در زمان خلیفه دوم نیز عامل وی در بحرین هرثَمه بارِقی از قوم اَزْد را از طریق دریا به فارس فرستاد. او در جزیره‌ای نزدیک فارس (احتمالاً جزیره خارک) فرود آمد. [۳۹]
احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ج۱، ص۵۳۹، ترجمه محمد توکل، تهران ۱۳۶۷ ش.
ظاهراً اعراب ـ پس از تسخیر حجر (خط) ـ به ناوگان آنان دست یافته و با آن کشتی‌ها به سواحل ایران فرود آمده بودند. در تمدن اسلامی، دریای فارس به یکی از مراکز بازرگانی جهانی تبدیل شد و مبادلات بازرگانی با هندوچین و ماچین گسترش یافت و سیراف و بصره و تیز (= طیس) به مراکز بزرگ بازرگانی آن روز تبدیل شدند.۶ - فهرست منابع(۱) ابن بلخی، فارس نامه، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون، لندن ۱۹۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش. (۲) ابن حوقل، کتاب صورة الارض، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۶۷. (۳) ابن رسته، کتاب الاعلاق النفیسة، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۴) ابن فقیه، مختصر کتاب البلدان، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۵) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۶) محمد بن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق، قاهره (بی تا). (۷) ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۸) ابراهیم بن محمد اصطخری، ترجمه فارسی قرن پنجم/ ششم هجری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۸ ش. (۹) محمد بن نجیب بکران، جهان نامه، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۴۲ ش. (۱۰) احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران ۱۳۶۷ ش. (۱۱) بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ترجمه مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۹ ش. (۱۲) حسن پیرنیا، ایران باستان، یا، تاریخ مفصل ایران قدیم، تهران ۱۳۶۹ ش. (۱۳) حدودالعالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ ش. (۱۴) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۵) جورج فدلو حورانی، دریانوردی عرب در دریای هند در روزگار باستان و در نخستین سده های میانه، ترجمه محمد مقدم، تهران ۱۳۳۸ ش. (۱۶) زندوهومن یسن (بهمن یشت)، ترجمه صادق هدایت، تهران ۱۳۴۲ ش. (۱۷) پرسی مولزورث سایکس، تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۸) سهراب، کتاب عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة، چاپ هانس فون مژیک، وین ۱۳۴۷/۱۹۲۹. (۱۹) رالف نورمن شارپ، فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی، شیراز (تاریخ مقدمه ۱۳۴۶ ش). (۲۰) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۲۱) آلفونس گابریل، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران، ترجمه فتحعلی خواجه نوری، چاپ هومان خواجه نوری، تهران ۱۳۴۸ ش. (۲۲) پ و گلوب، ت گ بیبی، «تمدن فراموش شده خلیج فارس»، ترجمه جمال الدین فروهری، سخن، دوره ۱۱، ش ۸ و ۹ (آذر و دی ۱۳۳۹ ش). (۲۳) آلفرد فرایهرفون گوتشمید، تاریخ ایران و ممالک همجوار آن از زمان اسکندر تا انقراض اشکانیان، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران (بی تا). (۲۴) رمان گیرشمن، جزیره خارک، تهران ۱۳۳۹ ش. (۲۵) احمد مستوفی، «سفر دریائی نئارخ در سواحل عمان و خلیج فارس»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال ۳، ش ۴ (تیر ۱۳۳۵ ش). (۲۶) علی بن حسین مسعودی، کتاب التنبیه و الاشراف، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۲۷) علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، چاپ شارل پلا، بیروت ۱۹۶۵-۱۹۷۹. (۲۸) محمد جواد مشکور، «نام خلیج فارس»، در خلیج فارس، ج ۱، تهران (۱۳۴۱ش). (۲۹) محمد بن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۳۰) مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء والتاریخ، پاریس ۱۸۹۹-۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲. (۳۱) تئودور نولدکه، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۵۸ ش). (۳۲) آرنولد تالبوت ویلسن، خلیج فارس، ترجمه محمد سعیدی، تهران ۱۳۴۸ ش. (۳۳) صادق هدایت، «شهرستانهای ایران»، در نوشته های پراکنده، تهران (۱۳۳۱ ش). (۳۴) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶-۱۸۷۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. (۳۵) Buzurg b Shahriya ¦ r Ra ¦ m-H ¤ urmuz ¦ â , Livre des merveilles de l'Inde= کتاب عجایب الهند , texte arabe, traduction franµaise par L Marcel Devic, Leide ۱۸۸۳-۱۸۸۶, reprint Tehran ۱۹۶۶. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بحرفارس»، شماره۵۷۷. |